چند شیوه برای دفع فضولات انسانی در کوهنوردی

چند شیوه برای دفع فضولات انسانی در کوهنوردی

دفع فضولات در کوهستان یا قضای حاجت در کوهستان، با توجه به افزایش شدید شمار کوه‌نوردان، به مشکلی جدی برای کوه‌های کشور بدل شده است.

حتماً با خواندن این سطرها، عده‌ای خواهند گفت که چرا مشکلات عظیمی مانند چرای بی‌رویه دام، معدن‌کاری، و جاده‌سازی را رها کرده و به مدفوع کوه‌نوردان پرداخته‌اید؟

من هم (چنان که بارها به دوستان گفته‌ام و نوشته‌ام) یادآور می‌شوم که ما کوه‌نوردان نه باید آن مشکلات بزرگ را نادیده بگیریم، و نه مسئولیت خود را در رعایت پاکیزگی کوهستان فراموش کنیم.

ضمن این که اثر منفیِ فضولات (و به طور کلی، حضورِ) کوه‌نوردان بر کوهستان به‌هیچ‌روی موضوع کوچکی نیست؛ پژوهش‌ها نشان داده که باکتری‌های ناشی از فضولات کوه‌نوردان، در مواردی به چند هزار متر دورتر از محل دفع هم منتقل و گاه سبب بیماری انسان‌ها و حتی جانوران شده است.

در این نوشتار، چند شیوه برای دفع فضولات در برنامه‌های کوه‌نوردی پیشنهاد می‌شود که هر کدام برای شرایط ویژه‌ای مناسب است.

نکته مهم این است که کوه‌نوردان و دیگر بهره‌ورانِ کوهستان (اسکی بازان، گردشگران، و…) باید در این زمینه مسئولانه رفتار کنند و قضیه را جدی بگیرند، و گرنه هرگونه راه‌حلی که از سوی مقام‌های دولتی یا گروه‌های داوطلب پیاده شود، بی‌نتیجه خواهد ماند.

دفع فضولات انسانی در کوهنوردی

روش دفن کردن

برخلاف پندار متداول، دفن کردن مدفوع سبب تجزیه زودتر آن نمی‌شود. این کار در جاهایی که تراکم کوه‌نورد هست، مانند اطراف پناهگاه‌ها و در مسیرهای پر رفت‌وآمد، اصلا جایز نیست و  تنها برای منطقه‌های بزرگ و مسیرهایی که شمار کمی کوه‌نورد در آن رفت‌وآمد دارد توصیه می‌شود.

دلیلِ توصیه به دفن کردن، پوشانده شدن مدفوع و عامل‌های بیماری‌زای احتمالی درون آن است. دفن، حشرات را دور نگه می‌دارد، از تماس مدفوع با جانوران و مردم جلوگیری می‌کند، و آب‌های سطحی را از آلوده شدن دور می‌دارد.

این آخری، شاید مهم‌ترین دلیل باشد. امروزه، هیچ آب سطحی‌ای بی آن که تصفیه شود، برای نوشیدن مطمئن نیست. علت، تا حد زیادی، پخش شدن بیماری‌زاها به علت دفع نامناسب مدفوع انسانی است.

برای دفع به این روش:

• • زودتر از آن که در فشار قرار گیرید، جای مناسب برای دفع را بجویید. بیلچه‌ در دسترس داشته باشید.

• • نقطه‌ای بیرون از مسیر که دست‌کم ۷۰ متر از آب فاصله داشته باشد، بیابید. از نقطه‌هایی که نشانه‌های سیل، رواناب، یا نشت آب زیرزمینی دارند، دوری کنید.

• • اطمینان یابید که آن نقطه دست‌کم ۷۰ متر از چادرگاه‌ها، راه‌ها، و دیگر نقطه‌های فعالیت انسانی دور باشد. همچنین از محل‌های آشیان‌گذاری پرندگان و لانه جانوران دوری کنید.

• • با بیلچه، چاله‌ای به گودی حدود ۱۵ سانتی‌متر بکَنید. پوشش گیاهی و خاک اطرافش را سالم نگه دارید و آن را کنار بگذارید.

• • چاله که آماده شد، کار خود را انجام دهید.

• • کسانی که نمی‌خواهند هیچ ردی از خود باقی گذارند، به جای دستمال کاغذی از برگ، برف، و حتی سنگ‌های صاف استفاده می‌کنند. این پاک‌کننده‌های طبیعی را می‌توان پیش از پر کردن چاله، به درونِ آن انداخت. دستمال‌های معطر سبب تغییر شیمیایی محیط می‌شوند و دستمال‌های مرطوب معمولاً از ماده‌های تجزیه‌ناپذیر ساخته می‌شوند. دستمال کاغذی، دیر تجزیه می‌شود و از این‌رو لازم است که تا حد امکان مقدار کم و انواع ساده و غیرعطریِ آن را به کار گیرید. بهتر است که دستمال‌ها را در کیسه‌های نایلونی دولایه با خود به شهر یا هرجای دیگر که سامانه دفع اصولی دارد، ببرید. اگر می‌خواهید آن‌ها را بسوزانید، این کار را در جایی دور از باد و بوته‌های خشک انجام دهید و سپس روی بقایای سوخته‌شده آب و خاک بریزید تا آتش‌سوزی پیش نیاید.

• • هنگام پوشاندن مدفوع، یکی دو مشتِ نخستِ خاک را با استفاده از یک چوب با مدفوع مخلوط کنید. این کار، باکتری‌های خاک را در تماس مستقیم با مدفوع قرار می‌دهد و موجب زود نجزیه شدن آن می‌شود. بقیه خاک را بریزید و خاک رویی را که پوشش گیاهی دارد، روی چاله بگذارید. مقداری برگ و خاشاک هم برای پنهان کردن آن نقطه به کار گیرید.

هنگام ادرار کردن، نقطه‌ای دور از راه و آب بیابید. در صورت امکان، روی خاک معدنی (خاکِ بی‌گیاه) یا توده شن ادرار کنید. ادرار، می‌تواند گیاه را بسوزاند، و بوی آن جانوران را جلب می‌کند که ممکن است آن نقطه را با چریدن یا پنجه‌کشی، پاک‌تراش کنند. سعی کنید در نقطه‌ای آفتاب‌گیر ادرار کنید تا زودتر تبخیر شود.

حمل مدفوع به پایین

شاید این شیوه کمی عجیب یا حتی چندش‌آور به نظر آید، اما درواقع تمیزترین و اصولی‌ترین روش برای پاکیزه نگاه داشتن کوه و ایفای مسوولیت شخصی است.

یکی از راه‌ها این است که مدفوع را روی کیسه‌های مخصوص دولایه دفع کرد و آن را به شهر برد. در آمریکا دیده‌ام که کیسه‌های ویژه این کار به فروش می‌رسد و در پارک‌های ملی مانند تیتان و یوسمیتی، استفاده از آن‌ها الزامی است.

روی دیواره‌های یوسمیتی این کیسه‌ها یا پاکت کاغذیِ محتوی مدفوع را درون یک لوله بلند پی وی سی می‌گذارند و به پایین می‌رسانند.

من این شیوه را بومی‌سازی کرده‌ام(!) به این شکل که روی روزنامه باطله قضای حاجت کرده و آن را در دو کیسه نایلون جا داده و به پایین رسانده‌ام، و البته به هیچ مشکلی هم برنخوردم.

بهتر است که از کیسه نایلون‌های تجزیه‌پذیر استفاده کنیم تا در «زباله‌زار» (landfill)، تجزیه مدفوع و کیسه با هم انجام شود.

در برنامه‌های دسته‌جمعی و بزرگ می‌توان از مخزن‌های کوچک برای حملِ نوبتی فضولات استفاده کرد. مدفوع را با پاکت کاغذی بر می‌دارند، پاکت را پشت و رو می‌کنند و داخل مخزن می‌اندازند.

ممکن است مخزن دارای نشیمن باشد که در این صورت مدفوع را مستقیم در خود جای می‌دهد و نیازی به کیسه یا پاکت نیست.

ادرار را که بر وزن لوله یا مخزن حمل می‌افزاید و بوی تند دارد و امکان تجزیه غیرهوازی را بیشتر می‌کند، باید در فضای آزاد (دور از آب و گیاهان، روی سنگ، شنزار، یا خاک لخت) دفع کرد.

بدیهی است که تولیدکنندگان ایرانی می‌تواننداین وسایل را بسازند یا کوه‌نوردان آن را شبیه‌سازی کنند.

می‌توان مدفوع حمل‌شده به پایین را با کرم‌های زنده یا روش‌های دیگر، به پوسال (کمپوستِ) مفید و کاملاً پاکیزه هم بدل کرد.(برای آگاهی بیشتر بنگرید به: منبع ۳)

توالت خشک

«توالت خشک» یک راه حل عملی و مناسب برای چادرگاه‌های کوه‌نوردی، پناهگاه‌ها، و نقطه‌های استقرار چوپانان و عشایر است تا دفع فضولات انسانی در کوهنوردی درست انجام بشود.

پایه‌ طرح این است که بو و منظر زننده فضولات انسانی در مجاورت با مواد آلی مانند چوب و برگ و خاشاک گرفته می‌شود، و ماده‌ آلی به تجزیه‌ سریع و کم‌حجم شدن مدفوع کمک می‌کند.

در نهایت هم فضولات می‌تواند به پوسال (کمپوست) تبدیل یا دفن شود.

در ایران، این نوع توالت برای نقاطی مانند علم‌چال، هسارچال، و یال‌های دماوند توصیه می‌شود. تا امروز، در «اکو کمپ دماوند» (نزدیک پناهگاه تخت فریدون) و در پای دیواره پل خواب (جاده کرج – چالوس) این نوع توالت ساخته شده و نتیجه مطلوبی داشته است.

همچنین در تابستان ۱۳۹۵ در برنامه اردویی باشگاه کوه‌نوردی و اسکی دماوند در علم‌چال، این شیوه به کار رفت و فضولات به پایین برگردانده شد که مورد توجه و تشویق مقام‌های محلی قرار گرفت.

فکر می‌کنم که برای جاهای پر رفت‌وآمد مانند «بارگاه سوم» دماوند و پناهگاه ساوالان هم می‌توان این سامانه‌ها را پیاده کرد و البته نتیجه را پایش کرد؛ برای جاهای بسیار پر رفت‌وآمد، روش‌های کمی پیچیده‌تر هست که فضولات را با انرژی خورشیدی یا… خشک می‌کنند.

در صورت لزوم می‌توان برای دماوند و ساوالان و جاهای مشابه، این‌ روش‌ها را به کار بست.

یک روش ساده برای برپا کردن توالت خشک این است:

دو عدد بشکه (از جنس فولاد زنگ‌نزن یا پلاستیک) تهیه کنید که یکی از آن‌ها در داخل دیگری جای بگیرد؛ بهتر است که بشکه داخلی، دسته‌هایی متحرک داشته باشد تا بیرون کشیدن آن از بشکه بیرونی راحت باشد.

در کف هر دو بشکه چند سوراخ ریز ایجاد کنید. در جایی که دست‌کم دویست‌ سیصدمتر از رودخانه و نهر و مسیل و چشمه فاصله داشته باشد، گودالی بکنید تا بشکه بزرگ‌تر در داخل آن جای بگیرد.

سپس در کف بشکه کوچک‌تر چندسانتیمتر خاک اره بریزید و آن را در داخل بشکه‌ بزرگ‌تر بگذارید.

دقت کنید که دسته‌های بشکه‌ داخلی طوری قرار گیرد که بتوان راحت آن‌ها را گرفت و بشکه را بیرون کشید.

دربالای بشکه دوتاتخته بگذارید تا بتوان روی آن‌ها  نشست؛ البته بد نیست که یک نشیمنگاهِ توالت فرنگی (از انواعی که در فروشگاه‌های لوازم پزشکی می‌فروشند) روی چاله بگذارید تا استفاده از توالت راحت‌تر شود.

اگر توالت در جایی است که رفت‌وآمد زیاد است و دید دارد، می‌توانید از چادرهایی که برای توالت صحرایی درست می‌کنند و در بازار فروخته می‌شود، برای محصور کردن فضا استفاده کنید. چادر (اگر اطراف چالگاه را خوب پوشش دهد) همچنین کمک می‌کند که جانوران کوچک مانند موش یا مار و… به داخل بشکه نیفتند و گرفتار مرگ نشوند.

از آن‌جا که آب و ادرار آلودگی را منتقل می‌کند و تجزیه‌ مدفوع و کم‌حجم شدن آن رابه تأخیر می‌اندازد یا ناممکن می‌سازد، بهتر است که اول ادرار را در جایی دیگر (دست‌کم هفتاد متر دور از هرگونه جریان آب، روی شن یا سنگ) تخلیه کنید و سپس برای تخلیه‌ مدفوع وارد این توالت شوید.

پس ازقضای حاجت،روی مدفوع یک مقدارخاک اره یا شاخ و برگ خشک‌شده، خاشاک و یا پوشال بریزید.

به جای آب، خود را با دستمال کاغذی ساده (غیر عطری و غیرمرطوب) یا کاغذ کاهی، کاغذ روزنامه غیربراق، سنگ یابرگ پاک کنید و آن را در داخل بشکه بیاندازید.

اگرمی‌خواهید خود را با آب بشویید، طهارت رادر جای دیگری که حتماً فاصله‌ زیاد از نهر و رودخانه داشته باشد،انجام دهید.

اگر آب و ادرار در بشکه ریخته نشود، یک بشکه ۵۰ لیتری می‌تواند تاحدود یکماه به ده دوازده نفرسرویس دهد، زیرا مدفوع در کنار خاک اره آب خود را ازدست می‌دهد و به سرعت تجزیه و کم‌حجم می‌شود.

مگس‌ها و دیگر حشره‌ها هم به تجزیه مدفوع کمک می‌کنند که خیلی خوب است؛ و دیدن لارو (کرم) حشرات در بشکه هیچ جای نگرانی ندارد.

هر وقت بشکه داخلی پر یا نیمه‌پر شد، می‌توانید آن را از بشکه خارجی بیرون بکشید و به جایی دور از آب و رود ببرید و در یک گودال خالی کنید و باز هم روی آن خاک اره بریزید و در آخر، آن را با چند سانتی‌متر خاک و سنگ بپوشانید.

اگر این مدفوع و خاک اره، بامواد آلی دیگر (مانند برگ، کاه، کلش، یا کود دامی) و خاک باغ مخلوط و هر چند روز یک بار زیر و رو شود، یا در مجاورت کرم‌های زباله‌خوار قرار گیرد، در هوای گرم ظرف دو سه ماه تجزیه و به یک کود سالم و بسیار مفید برای باغ و کشتزار بدل می‌شود.

این کود اگر خوب پوسیده شود، هیچ بوی نامطبوعی ندارد و تقریباً تمام باکتری‌های زیان‌آور آن هم از بین می‌رود.

نکته: استفاده از دو بشکه که یکی درون دیگری قرار می‌گیرد، فقط برای ساده‌سازی بیرون کشیدن بشکه محتوی فضولات است؛ اگر جنس خاک منطقه طوری است که با بیرون آوردن بشکه، دیواره‌های چاله فرو نمی‌ریزد، می‌توانید فقط یک بشکه به کار گیرید.

 

روش‌های فنی

یک گونه توالت در پارک ملی کوه‌های راکی آمریکا (Rocky Mountain National Park) (قله لانگز Longs Peak ) برپایه خشک کردن فضولات با باد گرمِ حاصل از پنل خورشیدی طراحی شده است. در این سامانه، در زیرِ کاسه توالت مخزنی قرار دارد که یک صفحه استیل و سوراخ‌سوراخ دارد.

فضولاتِ جامد بر روی صفحه می‌ماند و ادرار از راه یک لوله به روی مجموعه‌ای از تشتک‌های  محتوی تراشه چوب هدایت می‌شود. تراشه‌ها مانند فتیله عمل می‌کند و سبب راندن آب به هوا می‌شود.

یک بادزن که انرژی خود را از سلول فتوولتاییک می گیرد، فرایند تبخیر را تشدید می‌کند. فضولات جامد هم با هوای گرمی که توسط پنل خورشیدی تولید می‌شود، بخش زیادی (۵۰ تا ۷۰ درصد) از رطوبت و وزن خود را از دست می‌دهد.

هر چند وقت یک‌بار، فضولات جامد را با حیوان بارکش به پایین می‌برند و در سامانه فاضلاب شهری دفع یا در جایی تبدیل به پوسال می‌کنند.

این روش، در منطقه‌هایی که آفتاب و بادِ زیاد، و هوای گرم دارند (وضعیتِ بیشتر کوهستان‌های ایران در فصل صعود) بسیار کاراست.

جزییات این سامانه و نقشه‌های فنی آن در فضای اینترنت و… در دسترس است و می‌توان به راحتی آن را در ایران اجرا کرد.

در جاهایی مانند علم‌چال که هیچ خاکی وجود ندارد و تجزیه مدفوع امکان‌پذیر نیست و خطر آلوده شدن سرچشمه رودخانه‌ها زیاد است، این روش بسیار مناسب است.

همچنین از آن‌جا که در کلاردشت (چنان که در محدوده دماوند) نیروهای محلیِ کاربلد و حساس به محیط زیست زیاد هستند، نگهداری و مدیریت این نوع توالت راحت خواهد بود.

برای جاهایی که هوای گرم و باد و آفتاب زیاد است و جمعیت کوه نورد هم خیلی زیاد نیست، حتی می‌توان سامانه‌ای طراحی کرد که در آن بدون نیاز به پنل خورشیدی، کل فضولات را (مثلاً پس از هدایت آن بر روی یک مجموعه صفحه ساخته شده از چوب و شاخ و برگ) خشک کرد.

پیشنهاد برای دفع فضولات انسانی در کوهنوردی

در مورد دفع فضولات انسانی در کوهنوردی لازم است مانند زباله‌هایی که ما کوه‌نوردان و گردشگران تولید می‌کنیم، مسئولانه رفتار کنیم و تا حد امکان آن را به پایین (بیرون از محیطِ بسیار حساس و آسیب‌پذیرِ کوهستان) منتقل کنیم.

استفاده از سامانه‌های توالت که در مسیرها هست و پرهیز از دفع خودسرانه در هرجایی که احساس نیاز می‌کنیم، از دیگر راهکارهای مدیریت فضولات است.

در این موردها، انجام کار فرهنگی و آموزشی بسیار مؤثر خواهد بود. در پاره‌ای منطقه‌ها هم لازم است که شمار کوه‌نورد یا گردشگرِ ورودی به نحوی محدود شود تا بتوان مقدار فضولات تولیدشده را در حد قابل مدیریت نگه داشت.

در نهایت این که وضع و اِعمالِ مقررات در زمینه برخورد با کوه‌نوردان و دیگر بهره‌وران متخلفی که با دفع غیراصولی فضولات سبب آسیب رساندن به محیط زیستِ کوهستان می‌شوند، ضرورت دارد.

پایان پیام

نویسنده: عباس محمدی، مدیر گروه دیده بان کوهستان انجمن کوهنوردان ایران
am.kouh@gmail.com

منابع

۱- تجربه‌ها و مشاهده‌های شخصی در کوهستان‌های ایران، آلپ‌های فرانسه، و گراند تیتان آمریکا

۲- https://www.theuiaa.org/waste-management-and-disposal/cleanclimbingdenali

۳- https://www.nps.gov/articles/denali-mountain-compost.htm

۴- Apollo, Michal “MOUNTAINEER’S WASTE: PAST, PRESENT AND FUTURE”, ۲۰۱۶: https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/avutgs.2016.16.issue-2/avutgs-2016-0002/avutgs-2016-0002.pdf

۵- Arnold, Joe (park engineer, Rocky Mountain National Park) “PERFORMANCE EVALUATION OF BACKCOUNTRY SOLAR TOILETS”, ۲۰۱۰