دکتر ابولافضل جوادی
عدم توازن میان دریافت و مصرف اکسیژن در بدن، موجب پیدایش (استرس اکسیداتیو) می‌شود. این پدیده در روند صعودهای بلند، سریع و سنگین بیشتر به چشم می‌خورد. ظرفیت آنتی اکسیدان‌های بدن برای پاسخ به استرس اکسیداتیو محدود است. پس در صعودهای جدی، مصرف مواد آنتی اکسیدان ضرورت دارد تا از مرگ یاخته‌ها جلوگیری شود. از میان غذاها چای، میوه، سبزیها، روغنها و دانه‌های روغنی ویژگی آنتی اکسیدان دارند. نخستین الویت در رساندن مواد آنتی اکسیدان به بدن، مصرف غذاهای دارای آنتی اکسیدان است اما در نبود این گونه غذاها، ناچاریم از مکملهای آنتی آکسیدان کمک بگیریم. ویتامین های E، C و A از مواد آنتی اکسیدان هستند. بیشتر پژوهشگران، ویتامین E را مهمترین ماده آنتی اکسیدان به شمار می‌آوردند ولی با توجه به اثرات سمی انباشت آن در بدن، شاید مصرف ویتامین C گزینه عاقلانه تری باشد. اگر ناچار از مصرف مکمل آنتی اکسیدان هستیم، مشورت با یک پزشک کوهستان ضروری است.
امروزه عبارت‌هایی چون رادیکال‌های آزاد، رشته‌های آزاد اکسیژن و آنتی اکسیدان ها در نشریات و مقالات علمی مرتبط با تندرستی، بسیار دیده میشوند هرگاه میزان اکسیژن مورد نیاز بدن از اکسیژن دریافتی بیشتر باشد، (ورزش بسیار سنگین) یا اکسیژن موجود در محیط کمتر از نیاز بدن باشد (ورزش در ارتفاعات بالا) برخی ریشه های آزاد و فعال اکسیژن (مانند پراکسید) در بدن پدید می‌آیند که برای یاخته‌ها سمی و زیان آورند. ریشه‌های آزاد موجب تخریب پروتئین‌ها و چربیهای موجود در ساختمان یاخته‌ها و مرگ آنها میشوند و از این راه، در تخریب یاخته‌های ماهیچه‌ای و کاهش استقامت ورزشکار نقش بازی می‌کنند. این پدیده را (استرس اکسیداتیو) می‌نامند.
شدت استرس اکسیداتیو با شدت و مدت ورزش رابطه مستقیم دارد. بدن ما برای رویارویی با استرس اکسیداتیو، آنتیاکسیدانهای طبیعی دارد که سوپر‌اکسید دیسموتاز، گلوتاتیون پراکسیداز و کاتالاز از جمله آنها هستند. ورزش منظم با شدت پیشرونده (به ویژه ورزش‌های هوازی و استقامتی) موجب افزایش آنتی اکسیدان‌های درونزا می‌شود. مصرف مواد آنتی‌اکسیدان در صعودهای بلند، ظرفیت بدن کوهنورد را برای رویارویی با استرس اکسیداتیو بالا می‌برد و از مرگ یاخته‌ها-به ویژه گلبولهای قرمز- در ارتفاعات بالا جلوگیری می‌کند. عوامل پیدایش استرس اکسیداتیو (افزایش ساخت ریشه‌های آزاد اکسیژن در بدن) عبارتند از سیگار، الکل و ارتفاع. در ارتفاعات بالا، افزایش پرتو فرابنفش، کاهش فشار سهمی اکسیژن و افزایش میزان سوخت و ساز دست به دست یکدیگر داده موجب پیدایش استرس اکسیداتیو میشوند.
استرس اکسیداتیو در ضمن ورزش بسیار سنگین – حتی در سطح دریا – هم رخ می‌دهد و موجب تخریب یاخته‌ها میگردد. در این شرایط، مقدار آنتیاکسیدانهای طبیعی بدن کاهش می‌یابد زیرا بدن به کمک مواد آنتی‌اکسیدان، با ریشه‌های آزاد اکسیژن و تخریب یاخته‌ای ناشی از آنها مبارزه می‌کند. اندوخته مواد آنتی‌اکسیدان در بدن ما محدود است. پس ظرفیت بدن برای رویارویی با استرس اکسیداتیو نیز محدود می‌باشد. یکی از عوامل کاهش نرمش‌پذیری گلبولهای قرمز، تغییر چربیهای موجود در غشای آنهاست که در شرایط کمبود اکسیژن، تحت تاثیر ریشه‌های آزاد پدید می‌آید. یکپارچگی و کشسانی دیواره رگها نیز از عوامل موثر بر گردش آزاد خون در بدن ماست. استرس اکسیدتیو در اینجا نیز موجب کاهش کشسانی و نرمش‌پذیری دیواره رگها می‌شود. پراکسیداسیون چربیهای غشای یاخته‌ها در شرایط کمبود اکسیژن، تراوایی گلبولهای قرمز را کاهش می‌دهد و روند تبادل مواد غذایی و گازهای تنفسی را مختل می‌سازد. پیامدهای استرس اکسیداتیو شامل پیری زودرس، سختی سرخرگها، سرطان، بیماری قند، دیستروفی عضلانی، آرتریت روماتوئید، آلزایمر، پارکینسون و خستگی و آسیب عضلانی است. آنتیاکسیدانها می‌توانند از راه‌های زیر میزان تخریب ناشی از ریشه‌های آزاد اکسیژن را کاهش دهند:
جلوگیری از تشکیل ریشه‌های آزاد
پیدا کردن ریشه‌ها و تبدیل آنها به مولکولهایی با فعالیت و سمیت کمتر
کمک به بازسازی آسیب ناشی از فعالیت ریشه‌ها
کمک به دیگر عواملی که برای بدن، محیطی ایمن پدید می‌آورند
فعالیت جسمی منظم سودهای بسیاری برای بدن دارد که کاهش خطر برخی بیماریها و کمک به تنظیم وزن از جمله آنهاست. البته ورزش بی رویه می‌تواند موجب کاهش سطح آنتیاکسیدانها در گردش خون و پیدایش استرس اکسیداتیو مزمن گردد. مصرف آنتی‌اکسیدان موجب بهبود وضع آنتی‌اکسیدان بدن و کاهش اثر ویرانگر ریشه‌های آزاد – به ویژه ضمن ورزش توانفرسا – می‌شود.
مصرف آنتی‌اکسیدان در پیشگیری از استرس اکسیداتیو پس از ورزش نیز سودمند است. آنتیاکسیدانهای موجود در غذاها یا ساخته شده در بدن با استرس اکسیداتیو مقابله می‌کنند. مهمترین غذاهای سرشار از مواد آنتی‌اکسیدان عبارتند از: دانه‌های روغنی، میوه‌ها سبزیها، چای و … ویتامین‌هایی چون آلفا توکوفرول (ویتامین E)، بتا کاروتن (ویتامین A)، اسید اسکوربیک (ویتامین C) و نیز کانی‌هایی مانند سلنیوم، آهن، روی، مس و منیزیم ظرفیت آنتی‌اکسیدان دارند. مکملهای آنتی‌اکسیدان از بدن در برابر استرس اکسیداتیو ناشی از فعالیت و تمرین در ارتفاعات بالا محافظت می‌کنند و ممکن است اثر منفی ورزش بر دستگاه ایمنی را کاهش داده از ورزشکار در برابر عفونتهای پس از ورزش نیز دفاع کنند. کمک به ورزشکار برای تصمیم گیری مناسب در مورد آنتیاکسیدانها بسیار مهم است. اگر مکمل تجویز می‌شود، ورزشکار باید توجیه گردد که به جای مقادیر بیشر از اندازه، از میزان درست آنتی‌اکسیدان استفاده نماید. در ضمن بهترین منبع این دسته از مواد مغذی، غذاهای طبیعی هستند.
بسیاری از پژوهشگران، ویتامین E را سر کرده آنتیاکسیدانها می‌دانند. ویتامین E اثر تثبیت کننده‌ای بر اجزای زنجیره تنفسی دارد و از این راه مانع تاثیر ریشه‌های آزاده میگردد. پس ویتامین E در تولید انرژی به شیوه هوازی نقش دارد و کمبود آن موجب اختلال در تنفس یاخته‌ای می‌شود. این وضعیت بویژه در شرایط محدودیت دسترسی به اکسیژن مانند ارتفاعات بالا، آشکارتر میگردد. ثابت شده است که ویتامین E می‌تواند تخریب یاخته‌ای ناشی از استرس اکسیداتیو را مهار کند و از این راه، کارایی کوهنورد را در ارتفاعات بالا حفظ نماید. این ویتامین مانع پیری یاخته‌ها نیز می‌شود. منابع غذایی ویتامین E عبارتند از روغن‌های گیاهی (زیتون، آفتابگردان و …)، غلات کامل، دانه‌های روغنی و انواع گوشت. اگر به منابع ویتامین E دسترسی نداریم، مصرف روزانه 200 تا 400 میلی گرم مکمل ویتامین E برای مقابله با استرس اکسیداتیو ضروری است. البته در صورت مصرف بلند مدت، باید خطر مسمومیت از این ویتامین محلول در چربی را در نظر داشت. در این گونه موارد شاید مصرف ویتامین C عاقلانه‌تر باشد.
ویتامین C در بدن کارکردهای مهمی دارد که کمک به جذب آهن، بهبود انقباض ماهیچه‌ها، تولید رشته‌های کلاژن بافت همبند، بهبود زخم و تقویت دستگاه ایمنی از جمله آنهاست. از آنجایی که این ویتامین محلول در آب است، می‌تواند در همه محیط‌های آبی بدن، ریشه‌های آزاد را خنثی کند. در صورت دسترسی نداشتن به میوه، سبزیها و دیگر منابع غذایی ویتامین C، مصرف روزانه 250 تا 1000 میلی گرم مکمل ویتامین C می‌تواند کمبود آنتیاکسیدانهای درونزا را جبران کند.
