عباس محمدی
کوه دماوند به ارتفاع 5609 متر، نه تنها از نظر زیبایی پیکر و تناسب ساختار تجسم‌بخش شکوه کوهستان در معنای کامل آن است، بلکه دارای مجموعه‌ای از ویژگی‌های دیگر نیز هست که آن را شایسته‌ی ثبت در فهرست آثار طبیعی- تاریخی کم‌مانند جهان می‌سازد. این کوه و حوزه‌ی آن، در بر گیرنده‌ی مجموعه‌ای غنی از ارزش‌های زمین‌شناختی، زیست‌شناختی، و تاریخی- اجتماعی است که آن را به یک گنجینه (موزه)ی بزرگ طبیعی بدل ساخته است. در این‌جا به گوشه‌هایی از ارزش‌های دماوند اشاره می‌شود:
1- دماوند، یک گنجینه‌ی زمین‌شناختی
این کوه، یکی از بلندترین آتش‌فشان‌های جهان است و در آن می‌توان بسیاری از ساختارهای مرتبط با این پدیده مانند مخروط آتش‌فشانی، دهانه (crater)، خاکستر و سنگ‌های گدازه‌های گوناگون، برونزدهای گوگردی، چشمه‌های آب گرم و آب‌های اسیدی، فوران‌های گازی را دید.
در دماوند همچنین می توان پدیده‌های دیگری را که دست‌کم در خاورمیانه کم‌یاب اند، مانند یخچال دره‌ای (valley glacier)، یخچال قله‌ای، یخچال‌های آویخته (hanging glaciers) و نیز عارضه‌های مرتبط با یخچال‌های کوهستانی مانند دره‌های ناوه‌ای (U valleys)، یخرفت‌ها (moraines)، شاخک (horn)، گُرده (arête)، یخبرف (névé)، یخچال جداری (glacier paroi)، و جز این‌ها را دید.
بنا بر این، دماوند را می‌توان یک گنجینه و آموزشکده‌ی زمین‌شناسی تلقی کرد.
2- دماوند، یک گنجینه‌ی بوم‌شناختی
از دامنه‌های دماوند تا قله‌ی آن، بیش از سه هزار متر اختلاف ارتفاع وجود دارد که فقط یکی از تاثیرهای این اختلاف ارتفاع، یک تفاوت دمای حدود بیست درجه است. به خاطراین اختلاف دما، به دلیل تغییر شرایط زیستی در ارتفاع‌های گوناگون، و نیز به دلیل تفاوت زاویه‌ی تابش نور در رخ‌های شمالی و جنوبی و شرقی و غربی این مخروط عظیم، تنوع زیستی در خور توجهی در دامنه‌های آن شکل گرفته است. برای مثال، گیاهان این کوهستان شامل گونه‌های متنوع علفی برگ‌پهن و بالشتکی، گونه‌های درختچه‌ای و درختی، و جز آن با خواص مرتعی، دارویی، و حفاظتی بی‌شمار می‌شود. از میان گونه‌های شناخته‌شده‌ی دماوند، 8- 7 گونه بومی و انحصاری (endemic) این کوه است و در نام علمی آن‌ها واژه‌ی دماوند به کار رفته است. یک گونه‌ی گیاهی شاخص در دماوند، شقایق‌های معروف آن است که زیبایی و درشتی چشمگیری دارند.
جانوران متنوعی هم در این کوه می‌زیند که از میان گونه‌های شاخص، می‌توان به پازن، قوچ و میش، و عقاب طلایی اشاره کرد.
می‌توان گفت که دماوند یکی از گنجینه‌ها‌ی ژنتیکی ایران‌زمین، با جایگاهی در خور اعتنا در جهان است. لازم به یادآوری است که گیاهان و جانوران محدوده‌ی دماوند بر اثر چرای بی‌رویه، فرسایش خاک، شکار، و بوته‌کنی و علف‌چینی، در معرض تهدید هستند و ضرورت دارد که به فوریت این عامل‌های تخریبی مدیریت شوند.
3- دماوند، یک گنجینه‌ی مردم‌شناختی
شیوه‌های زندگی یکجانشینی و کوچ‌رو، در جامعه‌های روستایی و شهری و دام‌دار حوزه‌ی دماوند که با کشاورزی، باغ‌داری، دام‌‌پروری، و شیوه‌های معیشتی دیگر زندگی می‌کنند؛ همچنین زبان‌ها و نیم‌زبان‌ها و آداب و فرهنگ متنوع زندگی اجتماعی (که البته خطر “یکسان‌شدگی” آن را تهدید می‌کند) به اضافه‌ی پیشینه‌ی دراز زندگی انسان در منطقه‌ی دماوند، این منطقه‌ی کوهستانی را بدل به یک گنجینه‌ی مردم شناختی کرده است.
4- دماوند، یک گنجینه‌ی اسطوره
کوه دماوند که چند صد متر بلندتر از تمامی کوه‌های اطراف خود و دیگر کوه‌های ایران است، به خاطر اشرافی که بر این سرزمین داشته، و همچنین به خاطر شکوه و سرفرازی چشم‌گیر خود، چنان از دیرباز در نظر باشندگان ایران‌زمین جلوه‌گری داشته که بدل به نماد طبیعی- تاریخی این سرزمین، و انگیزه‌ی آفرینش شماری از دلکش‌ترین اسطوره‌ها شده است. داستان‌های کیومرث و فریدون و آرش که جایگاه در خور توجهی در جهان اسطوره‌ها دارند، چند تایی از داستان‌های مرتبط با کوه دماوند هستند.
5- دماوند، یک گنجینه‌ی کوهنوردی
دماوند، در میان کوه‌های بلند جهان دارای تاریخی غنی در صعودهای دیرین است. دلیل این امر می‌تواند این باشد که دماوند در سرزمینی با پیشینه‌ی تاریخی بس دراز قرار دارد، و مردم این سرزمین به خاطر دام‌داری و یا به دلیل مراوده‌های بازرگانی و جز آن، پیوسته به پیمایش کوه‌ها تمایل داشته اند. در مورد دماوند به طور خاص، به نظر می‌رسد که نیاز به برداشت گوگرد سبب آن بوده که معدن‌کاوانی تا قله‌ی آن بروند.
در کتاب‌های تاریخی، به چند مورد صعود مستند تا قله‌ی دماوند برمی‌خوریم(1) که در بیش از هزار سال پیش انجام شده اند؛ صعودهایی چنین بلند در دورانی چنین قدیم که مستند هم شده باشند، در تاریخ کوه‌پیمایی جهان کم‌مانند و شاید بی‌مانند باشد. ابوبکر احمد ابن محمد ابن اسحاق ابن ابراهیم همدانی معروف به ابن فقیه، در حدود سال 290 هجری قمری در کتاب معتبر البلدان نوشته است که اسپهبد مازیار، حاکم مازندران که می‌کوشید خلیفه‌ی بغداد را خلع کند، گروهی را به دماوند فرستاد تا درباره‌ی ماجراهای فریدون و ضحاک پژوهش کنند. ابن فقیه، شرح دقیقی از ویژگی‌های قله و گزارشی در خور توجه از زمان لازم برای صعود می‌دهد که ثابت می‌کند تا آن زمان، افرادی بوده اند که تا چکاد دماوند بالا رفته بودند. ابودلف مسعر بن المهلهل الخزرجی شاعر و جهانگرد که در فاصله‌ی 301 تا 331 هجری در دربار نصر ابن احمد سامانی بوده، در سال‌های 341- 331 سفرهایی در ایران داشته است. او در سال 341 در جریان سفر به تبرستان، راهی صعود به قله می‌شود که به گفته‌ی خودش با سختی بسیار و پذیرش خطر جانی تا نیمه ی قله بالا می‌رود. ناصر خسرو هم اشاره دارد که: «در میان ری و آمل، کوه دماوند است مانند گنبدی، و آن را لواسان گویند، و گویند بر سر آن چاهی است که نشادر از آن‌جا حاصل شود و گویند که کبریت احمر نیز، و مردم پوست گاو ببرند و پر نشادر کنند و از سر کوه بغلتانند که به راه نتوان فرود آوردن».
در جهان کوهنوردی، دماوند یکی از هدف‌های صعودی برجسته است؛ این کوه، بلندترین قله‌ای است که از آلپ‌های اروپا تا ابتدای هیمالیا به چشم می‌خورد و به همین دلیل، کوهنوردان بسیاری تمایل دارند که صعود به آن را در کارنامه‌ی خود داشته باشند.
6- دماوند، یک گنجینه‌ی گردشگری
زیبایی خیره‌کننده‌ی دماوند، نزدیکی به رودخانه‌ی بزرگ هراز و دیگر رودها و جویبارها، پوشش گیاهی دامنه‌های آن که به‌ویژه در بهار بسیار چشم‌نواز است، روستاهای ییلاقی اطراف این کوه که از بهترین استراحتگاه‌های تابستانی هستند، وجود چشمه‌های آب گرم پرجوشش، محصولات باغی مرغوب و خوش‌خوراک مانند سیب و گیلاس و آلبالو، عسل عالی، برگزاری مراسم کهن مانند آیین برف‌چال و جشن تیرگان، … از حوزه‌ی دماوند یک بهشت گردشگری ساخته است. البته، گردشگری “مسوولیت‌ناپذیر” که با ریخت و پاش زباله و تخریب عرصه‌های طبیعی همراه است، یکی از عامل‌های تهدیدکننده‌ی این منطقه به شمار می‌رود که باید در رفع آن کوشید.
***
با توجه به نکته‌های بالا، دماوند را می‌توان از چند جنبه، جزو میراث‌های گران‌قدر طبیعی- فرهنگی دانست که ارزش‌های ملی و جهانی دارد. کوه دماوند، با پیشنهاد انجمن خفظ محیط کوهستان، در سال 1381 از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان “اثر طبیعی ملی” به ثبت رسید. در سال 1387 نیز در پی پیشنهاد و پیگیری انجمن کوهنوردان ایران، کوه دماوند به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران، در فهرست آثار ملی قرار گرفت. در دو سه سال اخیر، پی‌گیری‌های انجمن دوستداران دماوندکوه و انجمن کوهنوردان ایران، ثبت کوه دماوند در فهرست آثار طبیعی برجسته‌ی جهان را در دستور کار نهادهای مسوول مانند سازمان میراث فرهنگی قرار داده است. قطعا خواست هزاران تن از طبیعت‌دوستان که در مراسم “روز ملی دماوند” (سیزدهم تیر) در شهر رینه گرد می‌آیند، تاثیر مشخصی در تهیه‌ی پرونده‌ی ثبت جهانی دماوند داشته است.
در بیانیه‌ی روز ملی دماوند امسال، آمده است: « دماوند، بلندترین چکاد کوهستان پر راز و رمز البرز، نماد طبیعی سرزمین ایران، و زیستگاهی ارزشمند است که تنوع چشم‌اندازهای زمین‌شناختی و زیستی آن، و همچنین پیشینه‌ی زندگی اجتماعی پیرامون آن و کوه‌نوردی‌هایی که بر آن صورت گرفته، کم‌مانند است.
ما حاضران در جشن روز ملی دماوند، خواستار ثبت کوه دماوند در فهرست میراث‌های جهانی هستیم؛ در این راستا، از مدیران مسوول و از همه ی دوستداران ایران‌زمین درخواست داریم:
1- کارگروهی مرکب از مسوولان دولتی میراث فرهنگی و منابع طبیعی و محیط زیست، نمایندگان نهادهای عمومی و محلی حوزه‌ی دماوند، نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد علاقمند، و فدراسیون کوهنوردی تشکیل شود تا در مورد مدیریت پایدار و اصولی انواع بهره‌برداری‌ها که از دماوند صورت می‌گیرد، چاره‌اندیشی کند و راه حل ارایه دهد.
2- کارگروه یادشده، موانع ثبت جهانی دماوند را شناسایی و برای رفع آن‌ها تصمیم‌گیری کند.
3- پرونده‌ی ثبت جهانی دماوند هرچه زودتر تکمیل و به سازمان‌های جهانی مربوط تحویل گردد.»
